نگاه کلی
گاز موجود در دستگاه گوارش و دفع و عبور آن به صورت بادگلو یا معده بخشی از روند طبیعی هضم است. ناتوانی دستگاه گوارش در دفع این گاز، درد را به دنبال خود دارد.
خوردن غذاهای تولید کننده ی گاز سبب افزایش گاز یا درد های ناشی از نفخ می شوند. معمولاً تغییرات ساده در برنامه غذایی می تواند نفخ را کاهش دهد.
برخی از اختلالات دستگاه گوارش ، مانند سندرم روده تحریک پذیر یا بیماری سلیاک، علاوه بر علائم دیگری که با خود به همراه می آورند، باعث افزایش گاز های معده و درد ناشی از آن نیز می گردند.
علائم بیماری
علائم ناشی از نفخ شامل موارد زیر می باشد:
• باد گلو
• باد معده
• درد و انقباض شکم و دل پیچه
• احساس سیری یا فشار در شکم (نفخ)
• افزایش قابل توجه اندازه شکم (تورم و اتساع شکم)
باد گلو (آروغ زدن) هنگام خوردن غذا یا بعد از آن طبیعی می باشد. بیشتر مردم روزی 20 مرتبه گاز معده را از دستگاه گوارش خود دفع می کنند. گرچه داشتن نفخ ناراحت کننده و شرم آور می باشد، اما به ندرت پیش می آید که به تنهایی و به خودی خود نشان دهنده بیماری باشند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
اگر تجمع گاز در شکم یا درد ناشی از آن مداوم است یا به حدی زیاد است که باعث اختلال در فعالیت های روزمره می شود باید به پزشک مراجعه کرد. درد های ناشی از نفخ در کنار علائم دیگر می توانند نشان دهنده بیماری جدی تری باشند. در صورت مشاهده ی هرکدام از علائم زیر به پزشک مراجعه کنید:
• مدفوع خونی
• تغییر غلظت و قوام مدفوع
• تغییر تعداد دفعات دفع
• کاهش وزن
• یبوست یا اسهال
• حالت تهوع یا استفراغ مداوم
• طولانی شدن درد شکم
• درد قفسه سینه
علل بیماری
در درجه ی اول گاز معده به دلیل بلع هوا هنگام خوردن و آشامیدن ایجاد می شود. بیشترین مقدار گاز هنگام آروغ زدن خارج می شود.
زمانی که باکتری های روده بزرگ (کولون) کربوهیدرات های هضم نشده در روده کوچک (اعم از فیبرها، برخی از قندها و نشاسته ها) را تخمیر می کنند گاز تولید می شود. باکتری ها مقداری از این گاز تولید شده را مصرف کرده و مابقی آن از مقعد خارج می شود.
غذاهایی که باعث نفخ می شوند
برخی غذاهای پرفیبر باعث گاز معده می شوند، از جمله:
• لوبیاها و نخودفرنگی (حبوبات)
• میوه ها
• سبزیجات
• غلات کامل
با وجود آن که غذاهای پر فیبر باعث افزایش تولید گاز در روده می شوند اما با این وجود فیبر برای سلامت و حفظ عملکرد مناسب دستگاه گوارش و تنظیم قند و کلسترول خون ضروری می باشد.
سایر عوامل غذایی
عوامل دیگر در رژیم غذایی که باعث افزایش گاز در سیستم گوارش می شوند، عبارتند از:
• نوشیدنی های گازدار، مانند نوشابه و آبجو که باعث افزایش گاز معده می شوند.
• عادات غذا خوردن، مانند سریع غذا خوردن، نوشیدن از طریق نی، جویدن آدامس، مکیدن آبنبات یا صحبت کردن هنگام جویدن غذا باعث بلع بیشتر هوا می شود.
• مکمل های فیبر حاوی پسیلیوم (اسفرزه) مانند متاموسیل باعث افزایش گاز در روده بزرگ می شوند.
• جایگزین های شکر یا شیرین کننده های مصنوعی مانند سوربیتول، مانیتول و زایلیتول که در برخی غذاها و نوشیدنی های بدون قند یافت می شود می توانند تولید گاز در روده بزرگ را افزایش دهند.
بیماری ها
بعضی از بیماری ها باعث افزایش گاز روده و نفخ می شوند، از جمله:
• بیماری مزمن روده. گاز بیش از حد نشانه ای از بیماری های مزمن روده مانند دیورتیکولیت، کولیت اولسراتیو (کولیت زخمی) یا بیماری کرون می باشد.
• رشد بیش از حد باکتری های روده کوچک. افزایش یا تغییر تعداد باکتری ها در روده کوچک می تواند باعث تولید گاز بیش از اندازه، اسهال و کاهش وزن شود.
• عدم تحمل غذایی. اگر دستگاه گوارش نتواند مواد غذایی خاصی مانند قند موجود در لبنیات (لاکتوز) یا پروتئین هایی مانند گلوتن موجود در گندم و سایر غلات را تجزیه و جذب کند، نفخ ایجاد می شود.
• یبوست. یبوست باعث دشوار شدن دفع گاز می شود.
تشخیص
پزشک می تواند بر اساس موارد ذیل، علت نفخ و درد ناشی از آن را تشخیص دهد:
• سابقه بیماری
• بررسی عادت های غذایی
• معاینه بالینی
در معاینه بالینی، پزشک برای بررسی وجود هرگونه ناحیه دردناک یا موارد غیر طبیعی شکم را لمس می کند. پزشک با شنیدن صدای شکم توسط استتوسکوپ (گوشی پزشکی) می تواند عملکرد گوارشی را ارزیابی کند.
ممکن است پزشک بسته به معاینه و وجود علائمی مانند کاهش وزن، مدفوع خونی یا اسهال، آزمایشات تشخیصی دیگری را توصیه کند.
درمان
اگر درد های حاصل از نفخ ناشی از بیماری های دیگری باشد، درمان بیماری زمینه ای سبب تسکین آن می شود. در غیر این صورت نفخ با تغییر رژیم غذایی، اصلاح شیوه زندگی یا داروهای بدون نسخه درمان می شود. درمان برای همه یکسان نمی باشد اما با کمی آزمون و خطا، می توان روش های اصلاح این وضعیت را پیدا کرد.
رژیم غذایی
تغییرات رژیم غذایی می تواند به کاهش میزان تولید گاز و حرکت سریع تر آن در طول سیستم گوارشی کمک کند. تهیه ی لیستی از رژیم غذایی و نوع تغذیه و علائم بدن به پزشک و بیمار برای پیدا کردن بهترین گزینه ها در تغییر رژیم غذایی کمک می کند. شاید لازم باشد بخشی از موادغذایی حذف یا کم شود.
کاهش یا حذف موارد زیر از رژیم غذایی می تواند علائم نفخ را بهبود بخشد:
• غذاهای سرشار از فیبر. غذاهای پر فیبر که باعث ایجاد گاز می شوند شامل لوبیاها، پیاز، کلم بروکلی، کلم بروکسل، کلم، گل کلم، کنگر فرنگی، مارچوبه، گلابی، سیب، هلو، آلو، گندم و سبوس آن می باشند. می توانید امتحان کنید که کدام غذاها بیشترین تأثیر را روی شما دارند. ممکن است نیاز باشد برای چند هفته از مصرف غذاهای پر فیبر اجتناب کرده و دوباره به تدریج آنها را به برنامه غذایی اضافه کرد. برای اطمینان از میزان مناسب فیبر در برنامه غذایی با پزشک مشورت کنید.
• لبنیات. کاهش مصرف لبنیات باعث کاهش علائم می شود. مصرف شیر بدون لاکتوز یا شیر های غنی شده با لاکتاز به فرآیند هضم کمک می کند.
• جایگزین های قند و شکر. مصرف جایگزین های قندی را کاهش داده یا جانشین های دیگری برای آن پیدا کنید.
• غذاهای سرخ شده یا پرچرب. وجود چربی در رژیم غذایی سبب باقی ماندن طولانی مدت گاز در سیستم گوارشی می شود. قطع مصرف غذاهای سرخ شده یا پرچرب می تواند علائم را کاهش دهد.
• نوشیدنی های گازدار. از مصرف نوشیدنی های گازدار پرهیز کرده یا آنها را کاهش دهید.
• مکمل های فیبر. در مورد نوع و میزان مصرف مصرف مکمل های حاوی فیبر با پزشک مشورت کنید.
• آب. برای جلوگیری از یبوست، همراه با وعده های غذایی، در طول روز یا همراه با مکمل های فیبر آب بنوشید.
داروهای بدون نیاز نسخه
در برخی از افراد محصولات زیر می توانند نفخ و علائم آن را کاهش دهند:
• آلفا گالاکتوزیداز (مکمل آنزیم بینو، BeanAssist و غیره) به تجزیه کربوهیدرات های موجود در لوبیا و سایر سبزیجات کمک می کند. این مکمل باید قبل از هر وعده غذایی مصرف شود.
• مکمل های لاکتاز (Lactaid، Digest Dairy Plus و غیره) به هضم قند موجود در محصولات لبنی (لاکتوز) کمک می کنند. در صورت ابتلا به عدم تحمل لاکتوز، مصرف این مکمل به کاهش علائم کمک می کند. در صورت بارداری یا شیردهی، قبل از استفاده از مکمل های لاکتاز با پزشک مشورت کنید.
• سایمتیکون ( gas-x، Mylanta Gas Minis و غیره) به شکستن یا خروج گاز از دستگاه گوارش کمک می کند. شواهد بالینی کمی در مورد اثربخشی آن در تسکین علائم نفخ وجود دارد.
• زغال فعال (Actidose-Aqua ، CharcoCaps و غیره) که قبل و بعد از غذا مصرف می شود نیز می تواند علائم را کاهش دهد، اما تحقیقات اثربخشی قطعی آن را تأیید نکرده اند. این ماده همچنین بر روی توانایی بدن در جذب داروها اختلال ایجاد می کند. زغال می تواند درون دهان و لباس را سیاه کند.
سبک زندگی و درمان های خانگی
تغییر سبک زندگی به کاهش یا تسکین درد حاصل از نفخ و گاز اضافی بدن کمک می کند.
• کاهش مصرف غذاهای نفخ آور. بسیاری از غذاهایی که می توانند باعث نفخ شوند بخشی از یک رژیم غذایی سالم هستند. ممکن است کوچک کردن حجم مصرف غذاهای نفاخ، باعث کاهش تولید گاز شود.
• به آرامی غذا بخورید ، غذا را کاملاً جویده و لقمه ها را نجویده قورت ندهید. اگر فراموش می کنید تا سرعت غذا خوردن خود را پایین بیاورید، بین هر لقمه، قاشق و چنگال خود را داخل بشقاب بگذارید تا وقفه کافی بین لقمه ها ایجاد شود.
• از جویدن آدامس، مکیدن آبنبات و نوشیدن از طریق نی خودداری کنید. این کارها باعث بلع بیشتر هوا می شود.
• دندان های مصنوعی خود را چک کنید. اتصال ضعیف دندان های مصنوعی سبب بلع هوای اضافی می شود. اگر به خوبی به لثه ها متصل نمی شوند به دندانپزشک مراجعه کنید.
• خودداری از استعمال دخانیات. استعمال سیگار و سایر دخانیات، میزان هوای بلعیده شده را افزایش می دهد. اگر برای ترک دخانیات به کمک نیاز دارید با پزشک مشورت کنید.
• ورزش کنید. ورزش منظم خطر ابتلا به یبوست و در نتیجه آزاد شدن گاز از روده را کاهش می دهد.
اگر بوی ناشی از نفخ نگرانتان می کند، مصرف غذاهای حاوی گوگرد مانند کلم بروکلی، کلم بروکسل، کلم، گل کلم، آبجو و همچنین غذاهای سرشار از پروتئین را کاهش دهید. برای جذب بو می توان از پد، لباس زیر یا بالشتک های حاوی زغال فعال استفاده نمود.
آمادگی برای ملاقات با پزشک
قبل از ملاقات پزشک آماده پاسخگویی به سوالات زیر باشید:
• چه مدت است که متوجه افزایش نفخ یا دردهای ناشی از آن شده اید؟
• آیا در هنگام باد گلو یا باد معده این درد از بین می رود و علائم بهبود می یابد؟
• روزانه چند بار گاز را دفع می کنید؟
• آیا غذاهای خاصی سبب بروز علائم می شوند؟
• آیا اخیراً مواد غذایی یا نوشیدنی جدیدی به رژیم غذایی خود اضافه کرده اید؟
• چه دارویی یا مکمل های غذایی مصرف می کنید؟
• همراه با درد های ناشی از نفخ، حالت تهوع و استفراغ را هم تجربه می کنید؟
• آیا شاهد کاهش وزن بی دلیل بوده اید؟
• آیا در رویه دفع مدفوع شاهد تغییری بوده اید؟
• آیا نوشابه یا نوشیدنی های گازدار دیگری می نوشید؟
• آیا از جایگزین های قندی اسفاده می کنید؟
• آیا دائماً آدامس می جوید، آبنبات می مکید یا نوشیدنی ها را با نی می نوشید؟
در این بین چه کاری می توان انجام داد
لیستی از آن چه که می خورید و می نوشید، دفعات دفع گاز در روز و علائم آن تهیه و هنگام مراجعه به پزشک آن را همراه خود داشته باشید. این فهرست به پزشک کمک می کند تا ارتباط بین رژیم غذایی و نفخ و درد های حاصل از آن را بیابد.